Pływający (1999)

LEON CHWISTEK

Leon Chwistek
[Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe]

Leon Chwistek urodził się w 1884 roku, zmarł 20 sierpnia w 1944 roku. W świecie sztuki zapisał się jako malarz, krytyk i teoretyk sztuki, poza tym był wybitnym matematykiem i doktorem filozofii. Od 1930 roku był kierownikiem katedry logiki na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Na przełomie 1903 i 1904 studiował przez pół roku na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie jako wolny słuchacz w pracowni Józefa Mehoffera. Artysta wiele podróżował po Zachodniej Europie oddając się badaniom naukowym i poszukiwaniom artystycznym. Odwiedzał liczne muzea, w których za każdym razem najbardziej urzekały go płótna włoskich mistrzów renesansu oraz francuski impresjonizm i postimpresjonizm. W latach 1913-1914 mieszkał w Paryżu i pobierał tam lekcje rysunku w Academie de la Grande Chaumiere. Zawarł wtedy znajomości z licznymi przedstawicielami ówczesnej bohemy artystycznej. Oddziaływały na niego awangardowe kierunki: kubizm, orfizm i strefizm. Dla Chwistka był to czas intensywnych poszukiwań własnego stylu. Eksperymentował z nowymi prądami artystycznymi, starając się połączyć je z ideałami malarstwa renesansu i dorobkiem twórczym Paula Cezanne’a.

Przykładem wczesnej twórczości Leona Chwistka jest rysunek "Maneż konnej artylerii". Pracę tę nasza Galeria sprzedała do kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi. Rysunek był prezentowany na wystawie "Wielka wojna" (23 XI - 17 III 2019). [Więcej informacji]
Wspomniana praca powstała w 1915 roku, kiedy artysta służył w 5. baterii 1. Pułku Artylerii Polowej Legionów Polskich. Rysunek przedstawia zbrojnych na koniach w bitewnym chaosie. Postacie są uproszczone, wydają się wirować w powietrzu, a w oddali widoczne są fragmenty drzew i budynków oddane zaledwie kilkoma pociągnięciami piórka. W pracy widoczna jest zapowiedź cech dojrzałej twórczości Leona Chwistka: uproszczenie kształtów i dążenie do oddania dynamiki ruchu.

Warto zatrzymać się dłużej przy zagadnieniu wojennej twórczości Leona Chwistka. Artysta był jednym ze 180 malarzy, rzeźbiarzy i grafików służących w Legionach Polskich. Jego twórczość z tego okresu została przyćmiona przez późniejsze dokonania w zakresie teorii sztuki. W czasach służby w Legionach Leon Chwistek, podobnie jak Wincenty Wodzinowski, Kazimierz Młodzianowski, Henryk Kunzek i wielu innych, dokumentował codzienne, żołnierskie życie. W odróżnieniu jednak od chociażby Wincentego Wodzinowskiego Leon Chwistek nie prezentował swoich prac z czasów legionowych szerszej publiczności. Wiele z nich wykorzystał powtórnie. Tak też się stało z rysunkiem "Maneż konnej artylerii", na którego rewersie Leon Chwistek wykonał szkic scenografii.

Po wojnie Leon Chwistek stał się współzałożycielem ugrupowania Ekspresjoniści Polscy (1917), które w 1919 roku przemianowano na Formiści. Leon Chwistek został jej głównym teoretykiem. Na pierwszej wystawie Formistów w Krakowie prace artysty stanowiły 11 z 120 zaprezentowanych dzieł. Malarz publikował liczne artykuły z zakresu teorii sztuki, m.in. słynną "Wielość rzeczywistości w sztuce", w której prezentował filozoficzne podstawy formizmu.

Leona Chwistka interesowały szczególnie zagadnienia z zakresu psychologicznej teorii widzenia. Szukał alternatyw dla formizmu i unizmu. W swoich tekstach polemizował z wieloma polskimi awangardowymi teoretykami, m.in. z Władysławem Strzemińskim. Po rozpadzie ugrupowania Formistów w 1922 roku wystawiał z lwowską Nową Generacją oraz warszawską Grupą Artystów Nowoczesnych. Przez 10 lat pracował nad teorią strefizmu, którą po raz pierwszy zaprezentował podczas wykładu dla studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego 15 października 1924 roku. Przez swoją teorię artysta starał się wprowadzić matematyczną logikę do malarstwa. Esencją strefizmu był podział płaszczyzny obrazu malarskiego na strefy rysunkowo-geometryczne i strefy barwne. Teorię formizmu i strefizmu artysta wcielał w życie w swoich pracach. Nawet akty spotykane w twórczości Chwistka były owocem nie tylko przeżyć artystycznych, ale także głębokich przemyśleń filozoficznych. W „Zagadnieniach kultury duchowej w Polsce” malarz pisał:

„zwróćmy uwagę na jakikolwiek kształt, np. kształt kobiety, kształt ten może przez schematyzacje stać się kształtem elementarnym, takim np. jak koło, może jednak pojęty być jako kształt złożony. W tym drugim przypadku nasuwa się pytanie, jaki jest stosunek kształtu złożonego do kształtów elementarnych. Niech tymi elementami będzie elipsa i trapez. Spróbujmy zbudować kształt kobiety z elips, z trapezów i z trapezów i elips. Okaże się, że z pewnym przybliżeniem zadanie te możemy wykonać. Spróbujmy teraz podzielić obraz na strefę elips i strefę trapezów. W strefie elips kobiety zbudowane będą z elips, w strefie trapezów z trapezów, na pograniczu – z trapezów i z elips. Jeśli pojmiemy kształt kobiety jako elementarny, to na odwrót, będziemy mogli budować trapezy i elipsy z kobiet, jak to się robi w sztukach dekoracyjnych i w balecie. Najprostszy podział streficzny opiera się na kontraście: linia prosta – linia krzywa, ale oczywiście są tu nieograniczone możliwości. Jest jasne, że analogicznie postępować możemy z barwami”.

Leon Chwistek był niezwykłym człowiekiem – filozofem, historykiem sztuki, malarzem, matematykiem. Stanisław Ignacy Witkiewicz, który znał go od wczesnego dzieciństwa, przybliżył jego sylwetkę w książce „Leon Chwistek – Demon Intelektu”. Tak opisywał w niej Leona Chwistka: „Jeśli do czyjegoś intelektu można zastosować epitet „demoniczny”, to chyba do intelektu jednego Leona Chwistka. Sama postać jego jest groźna w swej bawolej wprost potędze, gdy porusza się chwiejąc się jakby z nadmiaru panującego we wnętrzu jej duchowego ciśnienia. Ale nade wszystko poczucie metafizycznej grozy budzi w widzu niesamowity łeb jego, nabity guzami mądrości nadludzkiej jakiejś, pod którego sklepionym, jak kopuła Bramantego, czołem, wybałuszone na bezmiar tajemnicy oczy-gały zdają się promieniować fluidem spreparowanym z zamarzłych promieni”.

Leon Chwistek o swojej sztuce:

"Z wiosną r. 1922 rozpocząłem pracę nad zbudowaniem takiej zasady komponowania, która by pozostawiała artyście zupełną swobodę w wyborze wizji rzeczywistych, a jednak była na tyle silna, żeby wycisnąć na dziele sztuki piętno nadając mu specyficzny charakter. Na dnie była ta sama tęsknota za nowym stylem, która opanowała mnie w okresie formizmu… Szło mi o to, aby do obrazu wprowadzić kontrasty gwałtowne i niepokojące, a jednak zestawić je w ten sposób, żeby powstała z tego jednolita całość… Zacząłem myśleć o budowaniu postaci ludzkiej z elementów różnych stref, przez które jest przeprowadzona. Wyniki, jakie osiągnąłem, nie mogą być porównywane z ogromem możliwości, jakie stają przed nami na tej drodze… Stosunek do rzeczywistości jest tu podobny jak w kubizmie. Pomimo to, dzięki zasadzie strefizmu, wygląd obrazu jest niewątpliwie zasadniczo odmienny..."

~ Leon Chwistek

[Cyt. za: Moja walka o nową formę w sztuce, "Wiadomości Literackie", nr 51, 1935.]

Artykuły o Leonie Chwistku:

"Cechą umysłowości Chwistka, która rozwinęła się wcześnie, a z której nie zdawał sobie sprawy ani wtedy, ani później, była zdolność przerzucania się od spraw materialnych, życiowych, codziennych, do świata wyobraźni. Przeżywane pomysły pochłaniały go całkowicie. Te stany psychiczne, mało widoczne dla obcych, miały w sobie coś z wizjonerstwa czy mistyki, a różniły się od nich tylko swą treścią. Najczęściej była to matematyka czy logika, które pochłaniały jego umysł. Chwistek wierzył, a nawet twierdził, że jedynymi realnymi przedmiotami (w świecie wyobraźni) są prawdy matematyczne, ale czy miał rację w stosunku do samego siebie? Od wczesnej młodości rozgrywał ze sobą fikcyjne dialogi, widział obrazy i formy najdziwniejsze, doznawał nie istniejących wrażeń lub wrażenia wrażeń-przeżywając to wszystko naprawdę. Działo się z nim tak podczas codziennych spraw, gdy np. czekał w kolejce po bilet, i wśród niezwykłych sytuacji, np. podczas bitwy, gdy obsługiwał działo, albo kiedy indziej, gdy malował obraz przedstawiający piękność kobiety."

~ Karol Estreicher

[Cyt. za: Leon Chwistek. Biografia artysty, Kraków 1971, s. 53.]

NIEDOSTĘPNE PRACE LEONA CHWISTKA